هنگامى که به دشمن رسیدید یا دشمن به سراغ شما آمد، لشکرگاه خود را در جلوى تپه ها یا دامنه کوهها یا کنار نهرها قرار دهید تا سبب حفاظت و ایمنى شما گردد و بهتر بتوانید از پیش رو به دفاع بپردازید و باید همواره پیکار شما با دشمن از یک سو یا دو سو باشد (نه بیشتر زیرا تعدّد جهات باعث تجزیه لشکر و تشتت قوا و آسیب پذیرى آن مى شود) مراقبان و دیدبان هایى بر قلّه کوه ها و روى تپّه ها و بلندى ها قرار دهید مبادا دشمن از جایى که محل خطر یا مورد اطمینان شماست ناگهان به شما حمله کند و بدانید مقدّمه لشکر چشم هاى لشکرند، و چشم هاى مقدّمه، پیشگامان و نیروى اطلاعاتى لشکرند.
از پراکندگى و تفرقه به شدّت بپرهیزید; بنابراین هنگامى که توقف کردید و پیاده شدید، همه با هم پیاده شوید و هرگاه کوچ کردید همه با هم کوچ کنید و هنگامى که پرده هاى تاریکى شب شما را پوشاند، نیزه داران را با نیزه به صورت دایره اى در اطراف لشکر قرار دهید (و لشکر در وسط آن استراحت کند) ولى خوابتان باید بسیار سبک و کوتاه باشد همچون شخصى که آب را جرعه جرعه مى نوشد و یا مضمضه مى کند.
از وصایا و سفارشهاى امام(علیه السلام) است به سپاهى که آنها را به سوى دشمن فرستاد.(1)
نامه در یک نگاه:
همان گونه که در شرح سندنامه ذکر شده است، این نامه بخشى از نامه اى است که امام(علیه السلام) براى دو نفر از فرماندهان لشکر هنگام حرکت به سوى صفین مرقوم داشت و گفته شده که امام(علیه السلام)، مالک اشتر را امیر بر هر دو فرمانده قرار داد.
امام(علیه السلام) در این نامه تمام امور مهمّى را که مربوط به روش هاى لشکرکشى و موضع گیرى در برابر دشمن است و چگونگى استفاده از فرصت ها و پرهیز از کمین دشمن و چگونگى حمایت از لشکر در شب ها به هنگام استراحت و مسائل دقیق دیگرى از این قبیل را بیان فرموده است. به راستى دقت نظر امام(علیه السلام) به قدرى عمیق است که برنامه تنظیمى حضرتش در هر عصر و زمان براى لشکریان اسلام قابل استفاده است.
آرایش صحیح لشکر:
امام(علیه السلام) در این نامه و دستورالعمل، هفت فرمان مهمّ جنگى را براى آرایش صحیح لشکر و پیروزى بر دشمن بیان فرموده که دقت نظر آن حضرت را در مسائل مربوط به فرماندهى لشکر نشان مى دهد.
نخست مى فرماید: «هنگامى که به دشمن رسیدید یا او به سراغ شما آمد، لشکرگاه خود را در جلوى تپه ها یا دامنه کوه ها یا کنار نهرها قرار دهید تا سبب حفاظت و ایمنى شما گردد و بهتر بتوانید از پیش رو به دفاع بپردازید»; (فَإِذَا نَزَلْتُمْ بِعَدُوّ أَوْ نَزَلَ بِکُمْ فَلْیَکُنْ مُعَسْکَرُکُمْ فِی قُبُلِ الاَْشْرَافِ(2)، أَوْ سِفَاحِ(3) الْجِبَالِ، أَوْ أَثْنَاءِ(4) الاَْنْهَارِ، کَیْمَا یَکُونَ لَکُمْ رِدْءاً(5)، وَ دُونَکُمْ مَرَدّاً(6)).
امام(علیه السلام) هدف از این دستور را بیان فرموده، زیرا هنگامى که لشکر در کنار بلندى ها یا دامنه کوه یا کنار نهر باشد، این احتمال که دشمن لشکر را دور بزند و از عقب حمله کند و یا لشکر را به محاصره در آورد بسیار ضعیف خواهد بود.
امام(علیه السلام) در بیان دلیل این دستور به دو نکته اشاره مى کند; نخست اینکه این گونه موضع گیرى به شما کمک مى کند و دیگر اینکه مانع حمله دشمن است. مفهوم جمله دوم روشن است، زیرا دشمن در چنین شرایطى نمى تواند از پشت سر حمله کند و مفهوم جمله اوّل ممکن است این باشد که اگر لشکرگاه در دامنه شیب دارى باشد، حرکت به سوى دشمن آسان تراست وحرکت دشمن به سوى لشکر اسلام سخت تر، البتّه این سخن تنها در مورد دامنه کوه ها و تپه ها صادق است.
این احتمال نیز در معناى «مردّ» وجود دارد که منظور از «مردّ» محل بازگشت بوده باشد یعنى هرگاه گروهى از شما بخواهند ساعتى عقب نشینى کرده و استراحت کنند و آماده حمله مجدّد شوند، دامنه کوه ها و مانند آن محل بازگشت خوبى براى آنان خواهد بود.
این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که اتخاذ چنین موضعى فایده سومى نیز دارد و آن اینکه افراد بزدل و ترسو از لشکر خودى کمتر مى توانند فرار کنند، زیرا پشت سرمانعى وجود دارد.
سپس امام(علیه السلام) به دستور دوم اشاره کرده مى فرماید: «و باید همواره پیکار شما با دشمن از یک سو یا دو سو باشد (نه بیشتر، زیرا تعدّد جهات باعث تجزیه لشکر و تشتّت قوا و آسیب پذیرى آن مى شود)»; (وَلْتَکُنْ مُقَاتَلَتُکُمْ مِنْ وَجْه وَاحِد أَوِ اثْنَیْنِ).
به همین دلیل یکى از دام هاى دشمنان در گذشته و امروز این بوده که براى در هم شکستن مخالفین خود جبهه هاى متعدّدى در جنگ هاى نظامى یا سیاسى بگشایند تا نیروى مخالف را تجزیه و متشتّت کنند. ممکن است منظور از دو جبهه، دو جبهه مختلف مثلاً شرقى و غربى نباشد، بلکه دو جبهه باشد که به اصطلاح امروز به صورت دایره و گاز انبرى پیش مى رود و نتیجه اش ممکن است به محاصره کامل دشمن بینجامد.
آن گاه در سومین دستور مى فرماید: «مراقبان و دیدبان هایى بر قلّه کوه ها و روى تپه ها و بلندى ها قرار دهید مبادا دشمن از جایى که محل خطر یا مورد اطمینان شماست ناگهان به شما حمله کند»; (وَاجْعَلُوا لَکُمْ رُقَبَاءَ فِی صَیَاصِی(7) الْجِبَالِ، وَمَنَاکِبِ(8) الْهِضَابِ، لِئَلاَّ یَأْتِیَکُمُ الْعَدُوُّ مِنْ مَکَانِ مَخَافَة أَوْ أَمْن).
امام(علیه السلام) در این دستور دو نقطه حساس را مورد توجّه قرار داده است; یکى قلّه کوه ها و دیگر فراز تپه ها و بلندى ها، چرا که اشراف بر تمام اطراف دارند و قرار دادن دیده بان در آنجا جلوى حمله هاى غافلگیرانه را مى گیرد.
تعبیر به «مَکَانِ مَخَافَة أَوْ أَمْن» ناظر به این است که حمله غافلگیرانه دشمن ممکن است از محلى باشد که انتظار آن نمى رود یا محلى که انتظار آن مى رود، بنابراین باید دیده بان ها تمام این نقاط را زیر نظر داشته باشند.
در چهارمین دستور اشاره به یکى از تقسیمات مهم لشکر کرده مى فرماید: «و بدانید مقدمه لشکر چشم هاى لشکرند، و چشم هاى مقدّمه، پیشگامان و نیروى اطلاعاتى لشکرند»; (وَاعْلَمُوا أَنَّ مُقَدِّمَةَ الْقَوْمِ عُیُونُهُمْ، وَعُیُونَ الْمُقَدِّمَةِ طَلاَئِعُهُمْ).
در گذشته چنین معمول بود که هرگز انبوه لشکر همه با هم حرکت نمى کردند بلکه گروهى از زبده ها را به عنوان مقدمه به فاصله اى جلوتر مى فرستادند و در میان این گروه افراد زبده ترى بودند که پیشاهنگان و طلایه داران بودند که در واقع به عنوان نیروهاى اطلاعاتى زبردست لشکر عمل مى کردند و به محض آگاهى از وضع دشمن، فرمانده اصلى لشکر را با خبر مى ساختند تا بتوانند موضع گیرى صحیحى داشته باشند.
در دستور پنجم آنها را به شدت از تفرقه برحذر مى دارد مى فرماید: «از پراکندگى و تفرقه سخت بپرهیزید، بنابراین هنگامى که توقف کردید و پیاده شدید، همه با هم پیاده شوید و هرگاه کوچ کردید همه با هم کوچ کنید»; (وَإِیَّاکُمْ وَالتَّفَرُّقَ: فَإِذَا نَزَلْتُمْ فَانْزِلُوا جَمِیعاً، وَإِذَا ارْتَحَلْتُمْ فَارْتَحِلُوا جَمِیعاً).
با توجّه به اینکه امام(علیه السلام) این دستورات را به «زیاد بن نضر حارثى» و «شریح بن هانى» که سرکرده مقدمه لشکر بودند بیان مى کند منظور این است که مقدمه لشکر به صورت پراکنده عمل نکنند و همه با هم باشند تا ضعف و فتور به آنها دست ندهد.
حضرت در ششمین دستور شیوه آسایش شبانه لشکر را بیان کرده و مى فرماید: «و هنگامى که پرده هاى تاریکى شب شما را پوشاند، نیزه داران را با نیزه به صورت دایره اى در اطراف لشکر قرار دهید (و لشکر در وسط آن استراحت کند)»; (وَإِذَا غَشِیَکُمُ اللَّیْلُ فَاجْعَلُوا الرِّمَاحَ کِفَّةً(9)).
این همان چیزى است که در دنیاى امروز نیز چه در میدان جنگ و چه در غیر آن افرادى را مى گمارند که به اصطلاح کشیک دهند و از لشکر یا اماکن حساس در داخل شهرها و پادگان ها مراقبت به عمل آورند و به محض اینکه احساس خطرى کنند، زنگ هاى بیدار باش را به صدا در بیاورند و امروز به عنوان نیروى حفاظت از آن یاد مى شود.
در هفتمین و آخرین دستور به بدنه لشکر نیز توصیه مى کند که هنگام استراحت شبانه به سراغ خواب عمیق نروند همانند کسانى که آسوده در خانه هایشان در بستر مى خوابند. مى فرماید: «ولى خوابتان باید بسیار سبک و کوتاه باشد همچون شخصى که آب را جرعه جرعه مى نوشد و یا مضمضه مى کند»; (وَلاَ تَذُوقُوا النَّوْمَ إِلاَّ غِرَاراً أَوْ مَضْمَضَةً).
درست شبیه کسى که در انتظار مسافر یا میهمان یا فرد عزیز دیگرى است که شب وارد مى شود اندکى مى خوابد و بیدار مى شود سپس مى خوابد و باز بیدار مى شود. لشکر اسلام نیز در مقابل دشمن باید این گونه استراحت کنند مبادا دشمن با شبیخون ضایعات فراوانى به بار آورد. این معنا تشبیه به جرعه جرعه نوشیدن یا مضمضه آب در دهان است.
البتّه این نکات دقیق هفتگانه در بیان امام(علیه السلام)، دستوراتى درباره مقدمات لشکر و مسیر راه است; امّا تاکتیک هاى مربوط به میدان جنگ را در بعضى از خطبه هاى گذشته بیان فرموده است. (به خطبه 11 در جلد اوّل صفحه 487 و خطبه 66 در جلد سوم صفحه 91 به بعد و خطبه 124 جلد پنجم صفحه 258 به بعد مراجعه شود).
التماس دعا
